एजेन्सी । भारतीय सेना प्रमुख जनरल विपिन रावतको बुधबार हेलिकोप्टर दुर्घटनामा निधन भयो । तमिलनाडुको कुन्नुरमा भएको सो दुर्घटनामा जनरल रावत, उनकी श्रीमतीसहित १३ जनाको मृत्यु भएको छ ।

जनरल रावतको मृत्यु भारतीय सेनाका लागि ठूलो झट्का हो र यसको क्षतिपूर्ति गर्न त्यति सजिलो नहुने विश्लेषकहरू बताउँछन्। भारतको पहिलो चीफ अफ डिफेन्स स्टाफ जनरल रावतलाई प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले यस पदका लागि छानेका थिए। मोदी सरकारले सन् २०१६ मा उनलाई दुई अफिसरमा प्राथमिकता दिएर देशको सेना प्रमुख बनाएको थियो ।

जनरल रावतले चीनको आक्रामक नीतिप्रति भारतको प्रतिक्रियाको नेतृत्व गरे। डोकलाम र गलवानमा चिनियाँ आक्रमणको जवाफ दिए।

भारतका रक्षा विश्लेषक ब्रह्म चेलानीले उनको निधनप्रति प्रतिक्रिया व्यक्त गर्दै ट्वीटरमा भनेका छन्, ‘भारतीय रक्षा प्रमुख जनरल रावतको मृत्यु कठिन घडीमा भएको छ जब सीमामा चीनको २० महिना लामो आक्रामक दृष्टिकोणले हिमालय क्षेत्रमा असर पारेको छ। मोर्चामा युद्धजस्तो अवस्था सिर्जना भएको छ।’

अर्को ट्वीटमा चेलानीले भने, ‘जनरल रावत स्पष्ट र सफा दृष्टिकोणका साथ चीनको आक्रामकताविरुद्ध भारतको अनुहार थिए। जहाँ राजनीतिक नेतृत्वको मुखबाट ‘चीन’ शब्द निस्किरहेको थिएन, त्यहाँ जनरल रावतले स्पष्ट रूपमा लिइरहेका थिए।’

जुन २०१७ मा अरुणाचल प्रदेशको डोकलाम पठारमा भारत र चीनका सेना आमनेसामने भए । जुन २०२० मा लद्दाखको गलवान उपत्यकामा दुई सेनाहरू बीचको सीधा भिडन्तमा २० भारतीय सैनिकको मृत्यु भएको थियो भने धेरै चिनियाँ सैनिकहरू पनि मारिएका थिए ।

यी घटनापछि भारत र चीनबीच सैन्य तनाव बढेको छ । पछिल्ला केही दशकहरूमा चीन सैन्य रूपमा शक्तिशाली बन्दै गएको छ र चीनले पनि भारतीय सीमा नजिक आफ्नो सैन्य उपस्थिति बढाएको छ। त्यसको जवाफमा भारतले पनि हिमालयको उच्च क्षेत्रमा ठूलो संख्यामा सेना तैनाथ गरेको छ । चीनको सीमासम्म सबै मौसमी सडक निर्माण गरेको छ ।

जनरल विपिन रावतले चिनियाँ आक्रमणको जवाफमा भारतीय सेनाको प्रतिक्रिया र तयारीको नेतृत्व गरिरहेका थिए। उनको मृत्युले चीन सम्बन्धमा भारतको रणनीतिमा असर पर्न सक्ने आशंका व्यक्त गरिएको छ ।

तर कतिपय विश्लेषकहरू त्यसमा विश्वास गर्दैनन् । रक्षा विश्लेषक उदय भास्कर भन्छन्, ‘मलाई लाग्दैन कि जनरल रावतको मृत्युले चीनप्रतिको भारतको नीतिमा खासै प्रभाव पार्छ। अफिसरको मृत्युले रणनीतिलाई असर गर्दैन।

यसको आफ्नो ठाउँ हुन्छ। तर महत्त्वपूर्ण कुरा यो हो कि यसरी नै भारतले आफ्नो राष्ट्रिय सुरक्षासँग सम्बन्धित विषयलाई लिएर काम गर्छ। किनभने भारत अझै सङ्क्रमणकालमा छ। कुनै पनि संस्था परिवर्तनको कालखण्डमा हुँदा कतै न कतै कमजोरी अवश्य हुन्छ।’

अर्कोतर्फ, भारतको रक्षा मन्त्रालयअन्तर्गत रहेको मनोहर पर्रिकर इन्स्टिच्युट अफ डिफेन्स स्टडीज एन्ड एनालिसिसका अनुसन्धान विद्वान कमल मदिशेट्टीले जनरल रावतको निधन भारतीय सेनाका लागि अभूतपूर्व क्षति भए पनि यसले कुनै असर नपर्ने विश्वास व्यक्त गरेका छन् ।

कमल मदिशेट्टी भन्छन्, ‘जनरल रावतको कार्यकालमा चीन भारतको सुरक्षाका लागि खतरा हो भन्ने रणनीतिक स्पष्टता थियो। पछिल्ला दुई वर्षमा यो प्रष्ट हुँदै गइरहेको थियो। जनरल रावतले विरासत छोडेर गएका थिए। र उहाँपछि जो कोही चिफ अफ डिफेन्स स्टाफ बनेपनि आफ्नो नीतिलाई अगाडि बढाइनेछ।’

जनरल रावतको निधनलाई भारतीय सेनाका लागि ठूलो झट्का बताउँदै कमल मदिशेट्टीले भने, ‘जनरल रावतको निधन भारतीय सेना र देशका लागि ठूलो क्षति हो। यो देशको सुरक्षा नीति निर्धारण गर्ने मेसिनरीका लागि पनि ठूलो धक्का हो । उनले भारतको सुरक्षा व्यवस्थामा परिवर्तन र सुधारहरू ल्याइरहेका थिए। भारतले पक्कै पनि उनको नेतृत्व गुमाउनेछ। तर भारतीय सेनाको कमाण्ड संरचना यस्तो छ कि उनको अनुपस्थितिमा नेतृत्वले जिम्मेवारी लिनेछ।’

धेरै विश्लेषकहरूले जनरल रावतको मृत्यु भारतको अगाडि चीनको धम्की बढ्दै गएको बेला भएको बताउँछन् । पश्चिमी छिमेकी पाकिस्तान सुरक्षा खतरा कायमै छ र अफगानिस्तानमा तालिबानको गढले यस क्षेत्रको सुरक्षा समीकरणलाई असर गरेको छ।

मदिशेट्टी भन्छन्, ‘यो सत्य हो कि विगतको वर्ष भारतका लागि निकै चुनौतीपूर्ण रह्यो। भारतले धेरै चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ। सबैभन्दा ठूलो चुनौती चीनको हो। वास्तविक नियन्त्रण रेखाको अवस्था तनावपूर्ण रहेको छ। अफगानिस्तान भारतको सुरक्षा अवस्थाले पनि भारतको सुरक्षा बढाएको छ। तर यी सबैको बावजुद जनरल रावतको मृत्युले भारतको सुरक्षा प्रणालीमा ठूलो क्षति पु¥याउने छैन किनभने भारतीय सेनासँग चुनौतिको सामना गर्न तयार रहेको सक्षम नेतृत्व छ ।’

जनरल रावत भारतको पहिलो चीफ अफ डिफेन्स स्टाफ थिए। उनको यो भूमिकामा सबैभन्दा ठूलो काम सेनाका तीन पङ्क्ति (सेना, वायुसेना र नौसेना) लाई समन्वय गर्ने र सेनासँग सम्बन्धित नीतिगत निर्णयहरू लिने थियो। उनले भारतको सुरक्षा सम्झौतामा पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए र भारतीय सेनाको आधुनिकीकरण पनि गरिरहेका थिए।

सीडीएसको भूमिकाको व्याख्या गर्दै उदय भास्कर भन्छन्, ‘भारतमा चीफ अफ डिफेन्स स्टाफको पद सेना प्रमुखको पद जस्तो होइन किनभने यसले परिचालन कमाण्डको नेतृत्व गर्दैन तर सेनाको विभिन्न भागहरूको समन्वय गर्दछ। वास्तवमा। सीडीएस भारत सरकारको सचिव। सीडीएससँग प्रत्यक्ष कमाण्ड र नियन्त्रण थिएन, त्यसैले उनको मृत्युले भारतीय सेनाको क्षमता वा तयारीलाई असर गर्दैन।’

के जनरल रावतको मृत्युले भारतको सुरक्षा सम्झौतामा पनि असर पार्न सक्छ ?

यस प्रश्नमा मदिशेट्टी भन्छन्, ‘जनरल रावतले भारतको सेनाको आधुनिकीकरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएका थिए। उहाँको प्रस्थानले यो प्रक्रियामा केही अस्थायी ढिलाइ हुनेछ तर यसले भारतको रक्षा सम्झौतामा कुनै असर गर्दैन। वर्षौंदेखि त्यहाँ एक रक्षा उपकरण खरिद सुधार गर्ने एजेन्डा। यो जारी रहनेछ।’

उदय भास्कर भन्छन्, ‘चीनबाट स्पष्ट धम्की आएको बेलामा जनरल रावतको मृत्युले भारतलाई स्तब्ध बनाएको छ। मलाई लाग्छ जनरल रावतको मृत्युले भारतको रणनीतिलाई असर गर्दैन तर रक्षा मामिलाहरूको व्यवस्थापनमा पक्कै असहज हुनेछ।’

भास्कर भन्छन्, ‘भारतले सीडीएस नियुक्त गरेको यो पहिलो पटक थियो। अहिले भारत यो प्रणाली विकास गर्ने प्रक्रियामा छ। सरकारले नयाँ सीडीएस नियुक्त नगरेसम्म जो दोस्रो तहमा छन् उनी स्वतः इन्चार्ज भइसकेका छन्। यो प्रणाली अझै विकसित हुन बाँकी छ।’

भारत सरकारले आगामी एक साताभित्र नयाँ चिफ अफ डिफेन्स स्टाफको घोषणा गर्ने जनाएको छ । रक्षा विश्लेषक उदय भास्कर सरकारले नयाँ सीडीएसलाई छिट्टै घोषणा नगर्ने हो भने अन्योल निम्त्याउन सक्ने बताउँछन्।

उदय भास्कर भन्छन्, ‘भारतीय सेना र सैनिकहरू अझै पनि जनरलको मृत्युको शोकमा छन्, तर यसको मतलब उनीहरूको मनोबल घटेको होइन। हो, यदि सरकारले अर्को एकमा पनि नयाँ सीडीएस नियुक्त गर्न सकेन भने। हप्ता, त्यसपछि निश्चित रूपमा यसले नकारात्मक सन्देश पठाउनेछ।’